Επαναφορά ή υστέρηση: Η ανάγκη για την Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ

Μέσω της Πράσινης Συμφωνίας της, η Ευρωπαϊκή Ένωση δείχνει τη φιλοδοξία της να είναι παγκόσμιος ηγέτης στον αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής. Εγκρίθηκε στις αρχές του 2020, αυτό το ολοκληρωμένο πακέτο πολιτικών —που καλύπτει καθαρή ενέργεια, κτίρια, αγροκτήματα, μεταφορές, βιομηχανία και άλλα— στοχεύει στην επίτευξη «καθαρού μηδενισμού» για τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ έως το 2050.

Έκτοτε, άλλοι στόχοι έχουν μπει. Ο Ευρωπαϊκός Νόμος για το Κλίμα του 2021 ορίζει ότι, έως το 2030, οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 55% χαμηλότερες από τα επίπεδα του 1990¹. Ο νόμος για την αποκατάσταση της φύσης που ψηφίστηκε φέτος τον Φεβρουάριο στοχεύει στην αποκατάσταση του 20% των υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων της ΕΕ έως το 2030 και τουλάχιστον του 90% έως το 2050, για τη μείωση των εκπομπών και την επίτευξη στόχων βιοποικιλότητας.

Ωστόσο, η αλλαγή των πολιτικών και οικονομικών ανέμων κινδυνεύει να εκτινάξει την Πράσινη Συμφωνία εκτός πορείας. Στις φετινές εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σημειώθηκαν κέρδη από λαϊκιστικά κόμματα που αντιτίθενται στην Πράσινη Συμφωνία. Και οι τάσεις στην παγκόσμια οικονομία έχουν μετατοπιστεί σημαντικά από τότε που συμφωνήθηκε το πακέτο – πριν από την πανδημία COVID-19 και τους πολέμους στην Ουκρανία και τη Μέση Ανατολή.

Εδώ, επισημαίνουμε τι σημαίνουν αυτές οι αλλαγές και ζητάμε την επαναφορά αυτού του κρίσιμου πακέτου πράσινης πολιτικής. Η Πράσινη Συμφωνία μπορεί να διασωθεί εάν η ΕΕ υιοθετήσει μια νέα νοοτροπία και ευθυγραμμίσει εκ νέου τις πολιτικές της για να συνεργαστεί με τις παγκόσμιες τάσεις.

Η φορολογία του άνθρακα δεν είναι παγκόσμια

Η Πράσινη Συμφωνία βασιζόταν σε τρία τεκμήρια, καθένα από τα οποία δεν έχει επιβεβαιωθεί.

Πρώτον, ήταν ευρέως αναμενόμενο ότι θα προέκυπτε ένας παγκόσμιος φόρος άνθρακα, και δεν έγινε. Οι περισσότεροι οικονομολόγοι θεωρούν τη φορολογία του άνθρακα ως τη βέλτιστη πολιτική για την ώθηση των βιομηχανιών έντασης άνθρακα να μειώσουν τις εκπομπές τους². Οι φόροι άνθρακα φέρνουν επίσης έσοδα για να βοηθήσουν στη χρηματοδότηση της πράσινης μετάβασης. Ωστόσο, η Ευρώπη είναι πλέον μόνη στην εφαρμογή της τιμολόγησης του άνθρακα σε μεγάλη κλίμακα.

Το σύστημα εμπορίας εκπομπών της ΕΕ έχει εισαγάγει σημαντικές τιμές άνθρακα. Ωστόσο, εξακολουθούν να προσφέρονται εξαιρέσεις στους μεγάλους ρυπαίνοντες. Για παράδειγμα, έχουν χορηγηθεί δωρεάν άδειες για την εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα στις εγχώριες βιομηχανίες χάλυβα, αλουμινίου και διύλισης πετρελαίου της ΕΕ. Αυτά αποσκοπούν στην αποφυγή εισαγωγής προϊόντων μεγαλύτερης έντασης άνθρακα από χώρες εκτός ΕΕ (γνωστά ως διαρροή άνθρακα) και στη στήριξη της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας του μπλοκ.

Οι ΗΠΑ είναι η παγκόσμια επιστημονική υπερδύναμη — αλλά για πόσο καιρό;

Ωστόσο, οι περισσότερες χώρες σε όλο τον κόσμο δεν επιβάλλουν φόρους άνθρακα. Και εκείνες που όντως βάζουν μια σχετική αξία το πολύ μερικών δολαρίων σε κάθε τόνο εκπεμπόμενου ισοδύναμου διοξειδίου του άνθρακα, αφού έχουν διορθώσει για τις πολλές επιχειρήσεις που εξαιρούνται. Αυτή η χαμηλή τιμή δεν αντικατοπτρίζει την πραγματική ζημιά που έχει προκληθεί, τώρα και στο μέλλον — το «κοινωνικό κόστος του άνθρακα»³.

Γιατί δεν έχει μειωθεί η φορολογία του άνθρακα; Ο διεθνής συντονισμός των πολιτικών για το κλίμα έχει πέσει θύμα του γεωπολιτικού κατακερματισμού και του τεχνολογικού ανταγωνισμού. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα ανταγωνίζονται σκληρά για τις πράσινες τεχνολογίες – η καθεμία έχει εκδώσει τεράστιες επιδοτήσεις για έρευνα και ανάπτυξη (R&D) και την κατασκευή σε τομείς όπως οι μπαταρίες, οι ηλιακοί συλλέκτες και η αιολική ενέργεια.

Για να προστατευθεί από τον αθέμιτο ανταγωνισμό, το 2023 η Ευρώπη άρχισε να θεσπίζει έναν μηχανισμό προσαρμογής των συνόρων άνθρακα, ο οποίος θα είναι πλήρως σε ισχύ έως το 2026. Αυτός ο μηχανισμός στοχεύει να διασφαλίσει ότι οι εισαγωγές που δεν έχουν υποβληθεί σε φόρο άνθρακα (ή έχουν καταβάλει πολύ χαμηλό) θα φορολογούνται στα σύνορα της ΕΕ. Διευρύνει ουσιαστικά την κάλυψη της τιμολόγησης του άνθρακα στην ΕΕ και τελικά θα επιτρέψει την κατάργηση των δωρεάν αδειών για τους μεγαλύτερους ρυπαίνοντες. Ωστόσο, αυτό θα επιτευχθεί χτυπώντας τις εξαγωγές από χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, επιβραδύνοντας τις οικονομίες τους.

Τέτοιες επιπτώσεις της υπεράκτιας πολιτικής ενδέχεται να επιδεινωθούν από άλλο νόμο — τον νόμο της ΕΕ για τον κανονισμό για την αποψίλωση των δασών. Αυτό εγκρίθηκε το 2023 και επρόκειτο να τεθεί σε ισχύ έως το 2025, αλλά έχει καθυστερήσει. Σε ορισμένες περιπτώσεις, θα απαγόρευε τις εισαγωγές συγκεκριμένων εμπορευμάτων εάν διαπιστωθεί ότι συνδέονται με την αποψίλωση των δασών – συμπεριλαμβανομένων του καφέ, του κακάο, της σόγιας, του φοινικέλαιου, του καουτσούκ και του ξύλου. Ο στόχος είναι να παρακινηθούν οι εταίροι να σταματήσουν την αποψίλωση των δασών στην επικράτειά τους υποβάλλοντας τις εισαγωγές τους σε αυστηρές διαδικασίες και μηχανισμούς επαλήθευσης της ΕΕ.

Μέσω τέτοιων πολιτικών, η ΕΕ, ουσιαστικά, προωθεί τους παγκόσμιους περιβαλλοντικούς κανονισμούς και πρότυπα μέσω μέσων που θα τιμωρούν κυρίως τους εμπορικούς της εταίρους. Εγκαταλείπει επικίνδυνα τη συμβατική της θέση ως υπερασπιστή του ελεύθερου εμπορίου και των αναδυόμενων οικονομιών. Αυτή η στάση μπορεί να εκληφθεί ως μη ευαίσθητη και άδικη, ειδικά από χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, και θα μπορούσε να οδηγήσει σε συγκρούσεις και ακόμη και σε διπλωματική απομόνωση.

Το οικονομικό κλίμα έχει ψυχρανθεί

Δεύτερον, η Πράσινη Συμφωνία σχεδιάστηκε και εγκρίθηκε σε μια εποχή που τα μακροπρόθεσμα επιτόκια ήταν ιστορικά χαμηλά ή ακόμη και αρνητικά σε πραγματικούς όρους, και όταν τα επίπεδα του δημόσιου χρέους ήταν μέτρια. Αυτές οι οικονομικές συνθήκες ήταν ευνοϊκές για τη χρηματοδότηση των τεράστιων επενδύσεων που ήταν απαραίτητες για την επίτευξη της μετάβασης στο καθαρό μηδέν, ιδίως την ηλεκτροδότηση. Ο στόχος ήταν επίσης να επεκταθεί η οικονομική στήριξη για να βοηθηθούν οι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί να επωμιστούν το πρώιμο κόστος της πράσινης μετάβασης⁴.

Ωστόσο, το περιβάλλον μετά την πανδημία είναι πολύ διαφορετικό. Το δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) έχει εκτοξευθεί στις περισσότερες προηγμένες και ευρωπαϊκές οικονομίες σε περισσότερο από 80%, κατά μέσο όρο. Η Ελλάδα, η Ιταλία, η Γαλλία, η Ισπανία και το Βέλγιο έχουν αναλογίες δημόσιου χρέους προς ΑΕΠ άνω του 100%. Αυτό θα περιορίσει τις δυνατότητες να βοηθηθούν τα νοικοκυριά να απορροφήσουν το κόστος της μετάβασης και θα αναγκάσει την προσεκτική επιλογή δημόσιων και πράσινων επενδύσεων.